Nhà điêu khắc Đinh Rú

NHÀ ĐIÊU KHẮC ĐINH RÚ

Điêu khắc gỗ là một trong những loại hình nghệ thuật lâu đời, xuất hiện phổ biến trong nhiều nền văn hóa nhờ đặc tính gần gũi với thiên nhiên, dễ tạo hình và chi phí vật liệu tương đối thấp. Loại chất liệu cổ điển và giản dị đem đến bề mặt sần sùi, gồ ghề là niềm cảm hứng dạt dào cho Đinh Rú. Ông không cố biến những khúc gỗ thành một bề mặt nhẵn mịn, hoặc giả định cho chúng thành các loại chất liệu khác mà giữ nguyên vẻ thẩm mỹ thô sơ, chỉ đục bỏ chỗ dư thừa, chính vì vậy tác phẩm của ông đôi khi tạo cảm giác chưa hoàn thiện bởi vẻ xù xì, góc cạnh. Bề mặt thô ráp cùng những đường nét cách điệu tinh tế là kết tinh từ ý niệm sâu sắc, hun đúc qua cảm nhận và rung động cá nhân — vang vọng như những nốt thăng trầm trong bản trường ca Tây Nguyên, đồng thời chứa đựng tâm tư sâu lắng của nhà điêu khắc Đinh Rú.

Nhà điêu khắc Đinh Rú, tên thật là Đằng Trên, sinh năm 1937, trong một gia đình khá đầy đủ về vật chất; nhưng không vì thế mà cuộc sống thời thơ ấu của ông êm đềm. Tuổi thơ của ông chỉ xoay quanh với người mẹ tần tảo, nhưng hạnh phúc ngắn ngủi khi bà qua đời vì bệnh đậu mùa, khắc sâu trong ông những ký ức về tình thương và sự hy sinh. Cái chết của người mẹ đã để lại một vết thương lòng không dễ gì phai mờ, ảnh hưởng lớn đến cuộc đời Đinh Rú sau này. Những năm tháng thiếu vắng sự che chở và đồng hành của người mẹ đã rèn luyện cho Đinh Rú một ý chí mạnh mẽ, nhưng cũng khiến ông trở nên cô độc và trầm lặng.

Từ năm 12 tuổi, Đinh Rú trở thành “người lính con” của bộ đội Việt Minh ở Trung đoàn 120 Tây Nguyên Đằng, đi khắp các buôn làng, gắn bó với thiên nhiên đại ngàn. Chính những trải nghiệm ấy đã hun đúc cảm quan nghệ thuật riêng biệt, gắn bó mật thiết với núi rừng, sông suối và nhịp sống Tây Nguyên. Năm 1956, trong một lần tập kết ra Bắc, ông gặp Anh hùng Đinh Núp và được nhận làm con tinh thần. Từ đó, ông mang tên mới là Đinh Rú – cái tên vừa gợi sự vững chãi của núi rừng Tây Nguyên, vừa phản ánh sự mộc mạc, chân thành trong con người ông (“Đinh” được lấy từ họ của Anh hùng Núp và “Rú” mang nghĩa núi có nhiều cây cối rậm rạp theo tiếng địa phương của tỉnh Nghệ An).

Sau thời gian tập kết, mỗi chiến sĩ phải có một bài viết về kết quả học tập, nhưng vì bí bách nên Đinh Rú dồn tâm sức tỉ mẫn vẽ hai quả bí thay thế cho bài tập được giao. Nhờ vậy ông có cơ hội bộc lộ năng khiếu và bắt đầu “bén duyên” với hội họa. Vì vậy Đinh Rú theo học mỹ thuật và tốt nghiệp Trung cấp khóa V (1962-1965); tuy nhiên trong quá trình học, đến năm thứ ba, Đinh Rú bất ngờ chuyển hướng sang ngành điêu khắc tại Trường Mỹ thuật Hà Nội. Tiếp đó, ông tốt nghiệp Đại học Mỹ thuật VN khóa IX (1965 -1970) và trở thành giảng viên Đại học Mỹ thuật TP. HCM từ năm 1978 - 1990. Thế nhưng, cũng như chính cái tên “Đinh Rú”, ông luôn khao khát tự do, muốn nghệ thuật của mình thấm đẫm sắc màu núi rừng, đồng thời vươn ra thế giới để mở rộng tầm nhìn và làm giàu trải nghiệm sống. Ông ra đi để nếm trải cuộc đời, tìm kiếm cho mình nguồn cảm hứng vô tận.

Với mỗi nghệ sĩ, luôn có một hình tượng riêng âm thầm tồn tại như mạch cảm xúc bền bỉ nuôi dưỡng sáng tạo. Ở Đinh Rú, hình tượng ấy chưa từng đổi thay, chung thủy với “cái tôi” nghệ thuật mang âm vang của đại ngàn, một mạch sáng tạo đã theo ông suốt hành trình nghệ thuật. 

Ông không ngại bị lặp lại, bởi với ông, mỗi tác phẩm luôn mang một tiếng nói riêng, từ nhân vật, câu chuyện cho đến kỹ thuật thể hiện. Dù vậy, tất cả vẫn hòa chung trong một phong cách nhất quán: độc đáo, tinh tế nhưng vẫn giản dị, hoang sơ đến lạ thường. Ở Đinh Rú, hình tượng ấy chưa từng phai nhòa—gắn bó với “cái tôi” nghệ thuật mang âm vang đại ngàn, một dòng chảy nội tâm đã theo ông không ngơi nghỉ. Các tác phẩm điêu khắc của Đinh Rú đều có câu chuyện riêng: từ nhân vật, câu chuyện cho đến cách thể hiện. Dù khác biệt trong chi tiết, tất cả vẫn thống nhất trong một phong cách đặc trưng—độc đáo, tinh tế mà vẫn giữ được nét mộc mạc; dù không hoành tráng, đôi khi đứng khiêm nhường bên cạnh những thể loại điêu khắc khác, tác phẩm của ông vẫn toát lên một vẻ riêng. Những thớ gỗ tưởng chừng như khô cứng lại bộc bạch được ẩn khuất phiền muộn mà người tác giả còn chưa ngỏ, cuộc sống thực tế được nhân cách hóa thành tác phẩm nghệ thuật.

Đoạn hồi ức về mẹ đã gieo vào tâm trí Đinh Rú những trăn trở về nỗi thiệt thòi không gì sánh được của người phụ nữ. Chính vì vậy, ông lựa chọn chủ đề sáng tác gắn bó với hình ảnh những người phụ nữ lam lũ, những tấm lưng đã còng theo năm tháng vì gánh nặng cuộc đời, mà đôi khi đến cả tuổi xế chiều, nỗi nhọc nhằn ấy vẫn chưa nguôi. Tác phẩm của ông không trực tiếp kể chuyện, không chất chứa kịch tính hay bi lụy, mà lặng lẽ truyền tải cảm xúc qua hình khối như một tiếng vọng xa; dư âm còn lại không chỉ thuộc về nhân vật được khắc họa mà còn là nét riêng của người nghệ sĩ gửi gắm qua hình khối.

Trong điêu khắc, ngoài tạo hình - bố cục là điều thu hút trước tiên, chất liệu cũng quyết định một phần thành công mà tác phẩm đó sẽ đạt được. Không chỉ tạo ấn tượng hấp dẫn bởi tính vật lý; chất liệu còn là cái sâu lắng trong cảm hứng, khả năng cảm thụ vật chất khách quan, cộng với sự am hiểu, đặt bản thân người sáng tạo vào trong bản chất của chất liệu đó, nhờ vậy mỗi người sẽ tạo ra một ngôn ngữ biểu cảm riêng biệt. Bố cục của mỗi tác phẩm được Đinh Rú kiến tạo từ câu chuyện đời thường. Xây dựng bố cục dựa vào các nguyên tắc về thể tích, hình khối, vật chất trong không gian ba chiều. Tạo hình tiết giản nhưng gây ấn tượng mạnh bởi hình khối kỷ hà mang tính biểu tượng cao; bên cạnh các khối thực đầy chặt là những khoảng không gian rỗng luồn lách; khối hình biến đổi liên tục tạo nên mối liên hệ giữa hình thức, ý tưởng đã được Đinh Rú nhận thức cùng sự liên tưởng về đối tượng được diễn tả. Từ đó hình thành nên dòng điêu khắc mạch lạc chung một vẻ giản dị, đề cao tính trang trí, không đặt nặng sự chuẩn xác tỉ lệ giải phẫu nhưng chú trọng hài hòa tổng thể và luôn xoay vần theo những hình tượng khái quát cao.

Tác phẩm của ông giống như những trang “tản văn khắc vào gỗ”, mộc mạc và lặng lẽ, nơi ông thổ lộ những suy tư thầm kín về kiếp người. Ví như tác phẩm “Người đàn bà bất hạnh” bằng chất liệu gỗ sao, có kích thước 100,5 x 25 x 44 cm (thuộc sưu tập của Bảo tàng Mỹ thuật Tp.HCM). Đây là câu chuyện về một người đàn bà ăn xin khắc khổ, lặng lẽ lui hui trong nhịp điệu mưu sinh miệt mài – hình ảnh mà Đinh Rú tình cờ bắt gặp và không thể quên. Khi được tạo hình bằng tâm-trí của nhà điêu khắc Đinh Rú, mảnh đời cằn cỗi và héo hon ấy được đục đẽo, cắt gọt thành hình khối vuông vức, giản dị – một khúc bi ai của tuổi xế chiều được chuyển hóa thành vẻ đẹp hữu hình, mang chất duy mỹ thấm đẫm nhân sinh. Chân dung người đàn bà hiện lên với dáng chừng co ro, ngập ngừng ngửa tay xin tiền, cụ đã bị cuộc sống mưu sinh bào mòn bản chất dịu dàng vốn có. Toàn bộ trọng lực của tâm hồn nặng trĩu, thân hình gầy guộc dồn lên đôi chân vòng kiềng và bàn chân gân guốc; với Đinh Rú, một đôi chân vòng kiềng còn là đặc trưng tạo hình đại diện cho lòng trắc ẩn.

Cùng thời với sự ra đời của tác phẩm “Người đàn bà bất hạnh”, hình tượng người phụ nữ lao động cũng dần trở thành một đề tài quen thuộc và được khai thác rộng rãi trong nền nghệ thuật Việt Nam. Thế nhưng, trái với nét uyển chuyển thường thấy trong hình tượng người phụ nữ, Đinh Rú lựa chọn thể hiện họ qua những đường nét mạnh mẽ và dứt khoát, như một cách tôn vinh nội lực ẩn sâu bên trong vẻ ngoài tưởng chừng mong manh. Có vẻ như những năm tháng trải nghiệm đời sống đã làm thay đổi người nghệ sĩ. Giờ đây, Người đàn bà bất hạnh cũng như bao nhân vật khắc khổ khác trong thế giới điêu khắc của Đinh Rú, đều được ông thể hiện bằng lối giản lược hình thể – chỉ giữ lại những đặc điểm cốt yếu, kết hợp với kỹ năng khai thác giá trị thẩm mỹ từ chất liệu một cách tinh tế.

Suốt quãng đời sống vì nền nghệ thuật, nhà điêu khắc Đinh Rú chưa bao giờ chạy theo điều gì, ông trung thành với quan niệm nghệ thuật mang tính nhất quán chứ không chỉ đặt nặng vào một khía cạnh nhất định, ông dùng “cái tôi” chân thành đi tìm vẻ đẹp chưa được gọt giũa từ phận đời gian truân. Hơi thở văn hóa Chăm nguồn cội hòa cùng văn hóa Tây Nguyên luôn âm ỉ trong từng tác phẩm mang tên Đinh Rú. Từ những nỗi băn khoăn trước cuộc sống bất định, ông đã tạo nên những tác phẩm được đánh giá cao và được vinh danh bằng nhiều giải thưởng nghệ thuật. Nhưng với người nghệ sĩ trông có vẻ khắc khổ ấy, dường như nó cũng chỉ như lớp sương gió dày theo tháng năm chứ không phải mục đích mà ông hướng đến. Qua bao năm tháng, Đinh Rú vẫn giữ thái độ khiêm nhường trong nghề, giữ trọn vẹn vẻ tự nhiên của bản chất. Với Đinh Rú, điêu khắc không còn đơn thuần là thao tác đục đẽo trên chất liệu, mà trở thành khoảnh khắc ông đắm mình trong dòng chảy đam mê, để đời sống dẫn lối cho sáng tạo. Nghệ thuật khi ấy không còn là sự sao chép thực tại, mà qua hình thể giản dị, ông thể hiện những góc khuất của cuộc đời đã lặng lẽ chiêm nghiệm – nơi bản ngã được đặt vào từng đường nét khắc chạm. Sự nhạy cảm trong tâm thức cùng tư duy tạo hình sắc bén giúp ông tạo ra những tác phẩm hội tụ đầy đủ các yếu tố cần thiết của một tác phẩm điêu khắc mang vẻ đẹp trắc ẩn và bền vững: bố cục tiết giản, biểu cảm chất liệu, ngôn ngữ hình khối giàu sức gợi kết hợp với khả năng sử dụng linh hoạt các yếu tố tạo hình như diện, hướng, lớp, tiết tấu, nhịp điệu, tương phản… Tất cả hòa quyện để làm nên cái hồn riêng cho từng tác phẩm.

Nguyễn Thị Thùy My

(Phòng Nghiên cứu – Sưu tầm)

Tác phẩm của Nhà điêu khắc Đinh Rú thuộc bộ sưu tập của Bảo tàng Mỹ thuật TP. HCM

TÀI LIỆU THAM KHẢO

Đoàn Thị Hảo. (2013). Trò chuyện với Nhà điêu khắc Đinh Rú. Thông báo khoa học số 4.

Tìm hiều về gỗ sao. http://gonguyentuan.com/m/tin-tuc/tin-tuc-thi-truong/noi-that-go-sao-va-nhung-dieu-co-the-ban-chua-biet-ve-loai-go-tot-bi-an-nay-1645.html. 

Lý lịch khoa học tác giả-tác phẩm Đinh Rú lưu trữ tại Bảo tàng Mỹ thuật Tp.HCM.